Hoe Kunnen We Iets van Jezus Weten?

'Heeft hij echt geleefd dan?' zegt de persoon met wie ik over mijn zoektocht naar Jezus praat. 'Ja zeker, daar zijn de meeste historici het wel over eens', zeg ik heel academisch maar vooral verbaasd terug. Terug rijdend naar huis denk ik erover na. Hebben we als gelovigen zoveel nadruk gelegd op de ongeloofwaardige wonderen van Jezus dat hij voor velen een fictieve figuur is geworden? Lopen op water, water in wijn veranderen, brood vermenigvuldigen, opstaan uit de dood! Dat klinkt ook belachelijk in een westers oor! Terwijl we onderzoek doen naar wat we van Jezus kunnen weten, zijn er nog steeds mensen die niet weten dat hij überhaupt heeft bestaan. En als hij niet heeft bestaan, hoe kan hij dan relevant zijn?

Natuurlijk, een pentecostale of evangelische gelovige zal al gauw zeggen dat Jezus zich persoonlijk aan iemand kan 'openbaren'. Met andere woorden, waarom is het relevant om het over zijn historische bestaan te hebben als hij vandaag nog steeds de levende Heer is die tot je kan spreken? Vanuit mijn spiritualiteit zeg ik daar 'ja en amen' op, maar uiteindelijk is dat een heel ervaringsgerichte benadering. In de basis kunnen we zeggen dat God op vele manieren tot ons kan spreken. Niet iedereen heeft die 'ervaring'. Soms kan een goed gesprek evengoed leiden tot een besef dat er meer is tussen hemel en aarde.  Wat mij opvalt in de enkele gesprekken die ik heb gevoerd met mensen die weinig tot niets hebben met enige vorm van geloof (als religieuze levensbeschouwing), is dat zij wel oor hebben naar die eenvoudige, poëtische man uit een gehucht van een dorp, die zoveel impact heeft gehad dat wij vandaag de dag het nog steeds over hem hebben. Als je het mij vraagt, is dat dan ook de richting die de kerk op kan gaan: eerst maar vertellen en getuigen dat hij heeft geleefd om het vervolgens te hebben over wat hij heeft gedaan. En dan luidt de vraag: hoe moeten we dat dan doen? Hoe moeten we weten wat hij werkelijk heeft gedaan? Als we het eerst hebben over dat hij heeft geleefd, dat hij geboren is Nazareth, opgegroeid bij een gezin met broers en zussen, zoals zijn leeftijdsgenoten een educatie genoot, al jong een betwetertje was in gesprek met religieuze leiders en vanaf zijn dertigste zelfstandig een clubje van mensen verzamelde om een nieuwe wereld aan te kondigen, nadat hij met zijn radicale neef op pad is geweest. Hij deed dit zo overtuigend dat zelfs de politieke en religieuze leiders zijn dood overpeinsten. De doorslag om hem te doden zou zijn optreden in de tempel van Jeruzalem geweest kunnen zijn. Hij nodigde zichzelf uit aan tafel van mensen die er niet helemaal bij hoorden en vormde een nieuwe gemeenschap rondom de waarden nederigheid, dienstbaarheid en erkenning van God als Vader die voor je zorgt door de goedheid van anderen. Hij is onder Romeins gezag als onschuldige man gekruisigd als 'landverrader'.

Maakt dit geen indruk? Ik weet nog dat ik voor het eerst van Jezus hoorde op de middelbare school. We hadden een godsdienstleraar die ongegeneerd het evangelische evangelie aan zijn leerlingen verkondigde. Toen hij uit de bijbel las dat Jezus ons oproept om onze vijanden lief te hebben, was ik 'mind blown'. Ik had nog nooit zoiets gehoord. Je vijanden liefhebben? Ik dacht nog: 'Hoe is dat mogelijk?' De uitdaging sprak me aan. Je vrienden en familie liefhebben is soms al moeilijk. Ze weten alles van je! Maar je vijanden, de mensen die je niet erbij willen hebben, je leven heel zwaar maken en haten. Dat betekent dat ik me moet verplaatsen in de mensen die mij kwaad gezind zijn, dat ik iets van mezelf in hen moet herkennen. Ongehoord.  De evangeliën geven dus een basis om over zijn leven te vertellen. Maar daarmee is niet alles gezegd, want die spreken elkaar weleens tegen. Een mooie verklaring is dat de vier evangeliën ieder een eigen kijk op het leven van Jezus hebben. Ik weet nog dat we tijdens de theologie-opleiding het boek 'Vensters op Jezus' van Wim Weren moesten bestuderen. In de basis geeft hij deze visie weer. De realiteit is wel hardnekkiger, want - zoals hij ook zegt - hebben ze elkaar ook beïnvloed. Gangbaar is de gedachte dat Lucas en Mattheüs naast een onbekende bron Q gebruik hebben gemaakt van Marcus (bronnentheorie genoemd). Johannes lijkt op zichzelf te staan, maar ook dat wordt weleens betwist. Hoe dan ook, dat we verder moeten kijken dan onze neus lang is om te weten wat hij werkelijk heeft gezegd en gedaan is duidelijk. Waarom hebben Lucas en Mattheüs verschillende familiebomen? Waarom begint Johannes met de oproer die Jezus in de tempel veroorzaakte, terwijl andere evangeliën dit pas op het eind van zijn leven plaatsen? Zo zijn er verschillen in de volgorde, maar ook in details in de verhalen zelf. Schreven zij dan niet een historisch verslag? Nee, dat zeker niet. 

Hoe moeten we dan weten wat we over Jezus kunnen gaan vertellen? Je kunt beginnen met de wonderen, maar de kans is groot dat je dan twee reacties veroorzaakt: volledige verwondering of volledige afwijzing. En dan kun je zeggen 'nou, dat is toch de bedoeling, want Jezus zegt zelf dat hij verdeeldheid komt brengen?' (Mattheüs 10: 34-36; Lucas 12: 51). Maar dan neem je geen verantwoordelijkheid in hoe je over zijn leven vertelt en hoe we het relevant kunnen maken voor mensen. Ik hoor weleens dat we het evangelie ongezout moeten brengen. Ook daar kan ik 'ja en amen' op zeggen, maar ik vrees dat we allemaal ons eigen idee hebben bij wat dat ongezouten verhaal is. De een vertelt de evangelische versie van het evangelie met de kloof tussen God en mens en Jezus als brug, terwijl anderen misschien meer nadruk leggen op Jezus als het Licht dat ook jou kan verlichten. Zelfs de evangeliën zelf verschillen van elkaar. Je zult dus ergens wel een methode moeten vinden om na te gaan welk verhaal je wilt gaan vertellen.

In recent onderzoek naar de historische Jezus komt de nadruk meer te liggen op hoe Jezus door anderen is ontvangen. Dat is een verschuiving van wat de eerste golven van onderzoekers, ook wel Quests genoemd, hebben gedaan. Waar eerst de lagen afgepeld werden om te komen tot de 'ware Jezus', gaat deze Next Quest meer bevestigend te werk. We moeten niet de bovennatuurlijke wonderen demystificeren (Quest 1), de geschiedenis zelf helemaal uitwissen (Quest 2) of zijn mate van 'Jood-zijn' onderzoeken (Quest 3), maar dwarsverbanden vinden uit andere contexten om zijn leven nog beter te begrijpen (Next Quest). En dan gaat het vooral om hoe hij ontvangen en herinnerd wordt, ook wel de studies van 'reception history' en 'memory theory' genoemd. James Crossley, een van de kartrekkers, zegt dan ook dat we niet meer tijd hoeven te steken in of Jezus Jood/ jood was of niet. Dat is hij. Laten we daar gewoon vanuit gaan*. We moeten vergelijkbare sociale, maatschappelijke en economische contexten gaan bestuderen en kijken wat dat aan nieuwe perspectieven oplevert. Zo bestuderen deze nieuwe onderzoekers waar al het visgerei in de omgeving van het Meer van Galilea vandaan komt, wat de genderrollen in die tijd kunnen inhouden en hoe het was om als kind op te groeien in het platteland van Galilea (Crossley & Keith, 2024).

In dit verband hoop ik onderzoek te doen naar hoe je het leven van Jezus kunt bestuderen aan de hand van de methode van John D. Caputo, een theoloog/ filosoof in de lijn van de Radicale Theologie en theopoëzie. Hij stelt voor dat we zijn leven als gebeurtenis ofwel 'event' gaan zien die diepe indruk heeft achtergelaten op zijn omgeving. In zijn visie is het lastig om over God als een soort wezen buiten ons te zien, maar roept God ons op in onvoorwaardelijke gebeurtenissen, zoals door het leven van Jezus. Ook ik onderga een verandering, want ik was flink bezig met het toepassen van allerlei criteria om tot de echte Jezus te komen, maar zo eenvoudig is de realiteit niet. Die criteria (zoals die van authenticiteit) zijn niet volledig onnuttig, zoals alle onderzoek tot heden niet onnuttig zijn. Die toon slaan de nieuwe onderzoekers nog wel eens onterecht aan. Wat hier precies uit gaat komen is nog moeilijk te zeggen, maar het komt erop neer dat we veel meer het leven en de tijd van Jezus gaan inkleuren in de hoop dat we hem ook meer kleur gaan geven. Ik heb er zin in!

Concluderend, we moeten bij het grotere publiek meer gaan werken aan dat Jezus heeft geleefd, voordat we spreken over wat hij heeft geleefd. En als we dan tot dat punt komen, zullen we moeten nadenken over hoe wij over hem willen spreken. Onze ongezouten evangelies zullen aangepast moeten worden om mensen over hem te vertellen op een relevante manier. Een manier is vanuit historisch perspectief, omdat we waardering kunnen krijgen wat de zeer bijzondere man uit Nazareth heeft gedaan en is ondergaan. Wie weet kunnen we daarna met elkaar erkennen en belijden dat hij niet zomaar mens was, zoals de Romeinse soldaat bij het kruis dat deed. Hij is de levende Heer!

* ik zeg dit niet als olie op het vuur van de huidige situatie in Gaza en erbuiten. 'Jezus is jood, dus ik moet me onkritisch achter joden of de staat Israël scharen' is naar mijn mening een illegitieme en onlogische lijn van argumentatie.