Hoe Je Vijanden Lief te hebben

Mooie woorden, maar zijn ze nog relevant? Heb God lief en je naaste als jezelf en bid voor wie je vervolgen. Jezus' woorden klinken door de eeuwen heen, maar nemen we die nog serieus of is het simpelweg een utopie, een illusoire luchtkasteel? Met zweet en tranen opteer ik in deze blog dat zijn woorden niet verward moeten worden met zoetsappige intenties, maar ons uitdagen tot een radicale levensweg. Heb lief of ga ten onder in bitterheid en haat. Geen lichtzinnige woorden in een wereld van 'oog om oog, tand om tand' en 'eet of wordt gegeten'. Vijf principes die ons op de weg van Jezus zetten. Wie durft? 1. Erken dat je vijanden hebt 2. Sta stil bij anderen 3. Start bij wat je zelf zou willen 4. Onderzoek alles, behoud het goede 5. Accepteer je eigen vreemdheid

Foto door cottonbro studio

Waarom een blog schrijven over het liefhebben van je vijanden? We kunnen starten bij het Midden-Oosten of de dood van Charlie Kirk. Dat zouden even legitieme redenen zijn, maar in dit geval is het een opgraving van een Samaritaanse dorp in Kafr Qasim, een Arabische-Israëlische stad. Een bewijs dat niet alle dorpen zijn weggevaagd ten tijde van het Byzantijnse rijk, dat weinig ruimte gaf aan niet-christelijke groeperingen. Wat ik bijzonder vind, is dat dit dorpje waarschijnlijk zo oud is als de eeuw waarin Jezus op aarde leefde. Nathan Steinmeyer (2025), van Biblical Archeology, zegt hierover:   De vroegchristelijke schrijver Justinus de Martelaar (100 - 165 n.Chr.) suggereert dat Menander, een Samaritaan die een van de vroege gnostische bewegingen stichtte, geboren werd in Kafr Hatta (Kafr Qasim). Menander was een leerling van Simon Magus (of Simon de Tovenaar), die in Handelingen 8: 9–24 wordt vermeld als iemand die in conflict kwam met de apostel Petrus (zelf vertaald).

De Samaritaan Menander kwam dus uit Kafr Qasim (100 - 165 CE). Ik kan niet zeggen dat de Samaritaan in Jezus' parabel uit het dorpje komt, maar wel dat hij die groep als held van zijn verhaal uitkoos. Het blijft huiveringwekkend hoe gedurfd dat binnen zijn joodse gemeenschap is. De venijnige vijandschap gaat namelijk ver terug in de tijd. Daar vertel ik meer over in een andere blog.

Maar wanneer ik lees over een Samaritaanse opgraving dan gaan mijn gedachten al gauw uit naar zijn beroemde parabel. Voor mij in alle eenvoud het mooiste verhaal ooit verteld, het hypocentrum van het christelijk geloof. Als iemand mij zou vragen waar het geloof om draait, dan zou ik naar dit verhaal wijzen. 'Voor wie kan jij een naaste zijn?' zegt Jezus. Voor wie een goede vriend? Wat een wending in het verhaal. In plaats van te schuilen achter dubieuze eindtijdscenario's of eenzijdige wij-zij-schema's zegt Jezus als het beeld van de onzichtbare God: 'Heb lief!' Ben je mens genoeg? Durf jij de vreemdeling in jezelf te zoeken in plaats van erbuiten? Durf je met jezelf aan de slag te gaan in plaats van het gevaar altijd maar buiten jezelf om te zoeken?

In plaats van te schuilen achter dubieuze eindtijdscenario's of eenzijdige wij-zij-schema's zegt Jezus als het beeld van de onzichtbare God: 'Heb lief!' Ben je mens genoeg?

Wat is een goed startpunt? Als God ons oproept door het leven van Jezus om iets goeds in je ergste vijand te zien, dan betekent dat God dat ook bij ons doet. Hij omarmt 'the good, bad and ugly' in ons. Dat is je startpunt! Thank God, we kunnen weer rustig slapen. Maar hoe doe je dat? Goedheid in anderen zien en je vijanden liefhebben?

1. Erken dat je vijanden hebt

Ik vermoed dat de meeste mensen, die veilig in een vreedzaam land leven, zullen zeggen dat ze geen vijanden hebben. Vijand, dat klinkt zo gemeen en hatelijk, heel militant en ouderwets. Misschien hadden ze vroeger vijanden, maar die hebben we nu niet meer. Maar denk er maar eens over na. Door wie voel jij je bedreigd? Welke mensen zorgen ervoor dat je hart sneller klopt van angst/ zorg/ anxiety? Wie zorgen ervoor dat je de neiging hebt om in de verdediging te schieten? Je muren op te werpen of juist in de aanval over te gaan? De Samaritaan in het verhaal van Jezus kan symbool staan voor iedereen, die wij niet hoog hebben staan, die wij niet begrijpen, vreemd vinden of zelfs verachten.

Wat ervaar je bij deze varianten op de barmhartige Samaritaan?

• De goede Israëliër / de goede Palestijn

• De godvrezende witte hetero alfaman / de godvrezende transgender

• De mooie hindoestaan of mooie moslima

• De lieve linkse progressieveling / de aardige rechtse fundamentalist

• De goede overheid / het goede megabedrijf

• De vrije socialist / de sociale kapitalist

• De barmhartige ... (vul je eigen naam maar in)

Een goede test is na te gaan wat onder die emoties ligt. Schrik je bijvoorbeeld op van iemand die zich naar jouw idee niet gedraagt naar eigen geslacht/ sekse? Dan kun je jezelf afvragen waarom het je zoveel doet dat iemand anders zich iets vrouwelijker gedraagt dan wat je onder de mannen in je eigen kringen ziet of vice versa? Wat maakt volgens jou iemand volledig mannelijk of vrouwelijk? Wat neem jij voor jezelf als normatief aan? Hoe denk jij dat jij je moet gedragen? Strikt genomen kunnen mannen feminine en vrouwen masculiene eigenschappen hebben. Doet dat iets af van jouw mannelijkheid/ vrouwelijkheid? Vanwaar het ongemak?

+ tip: luister eens naar een podcast met acteur Marlon Brando, die verrassend genoeg inspirerend over de zoektocht naar zelfkennis spreekt en de relevantie ervan in onze tijd.

De Samaritaan in het verhaal van Jezus kan symbool staan voor iedereen, die wij niet hoog hebben staan, die wij niet begrijpen, vreemd vinden of zelfs verachten.

2. Sta stil bij anderen Je vijand liefhebben is ook stilstaan bij waar iemand anders doorheen gaat. De Samaritaan stopte en stond stil bij de situatie van de gewonde man op straat. Feitelijk kun je niet letterlijk in iemands schoenen staan, maar met de kracht van je verbeelding kom je een heel eind. Jezus ging ervan uit dat ieder mens zich in een zekere mate kan verplaatsen in anderen. Anders kun je niet vragen om voor anderen te bidden. Je bidt, je mediteert, je overdenkt waar die ander doorheen gaat. Je ontdekt dat ook zij dezelfde onzekerheden hebben als jij, dat niemand zomaar kwaad doet om kwaad te doen, dat we ons allemaal veilig willen voelen en het beste voor onze families en vrienden willen. Hebben we recht van spreken als we niet eerst voor iemand gebeden hebben? Pas als je iemand aan kan kijken en kan zeggen wat je echt over iemand denkt en in gesprek gaat, ben je op de juiste weg. Alles daarbuiten is ongegrond. Jezus' parabel leert ons dat. Ik moet denken aan het kinderverhaal van de kikker en de vreemdeling, dat mijn zoontje graag hoort. De vreemde rat die in het dorp op bezoek kwam, werd niet hartelijk verwelkomd. Maar kikker ging zelf op onderzoek uit en ze werden vrienden. Wees als de kikker. Ga zelf verkennen en ontdekken, laat je niet zomaar iets aanpraten. 3. Start bij wat je zelf zou willen Hoe kan je je vijand liefhebben? Een derde principe is om te starten bij wat je zelf prettig vindt. Heb lief, niet als gebod alleen, maar omdat jij ook zo behandeld wilt worden. Ook jij wilt een kans, geef iemand anders die ook. Niet om punten te scoren bij God. Je zit al goed. God houdt van je. Maar omdat een kans geven op zichzelf gewoon goed is. Niet als ethische richtlijn, maar omdat alles om je heen dat oproept. De natuur, de bomen, de planten, de dieren, de mensen, alles vraagt om aandacht. Heb lief zonder reden, gewoon omdat iemand of iets anders dat van je vraagt zonder te vragen.

Ik begrijp niet alles van Emmanuel Levinas, maar als ik er iets van begrijp dan bedoelt hij dit met 'het gelaat'. Ik hoef geen ethische plicht van buitenaf te hebben om iemand lief te hebben. De ander vraagt mij zonder woorden al om respect, waardigheid en een kans. Een kans om gehoord en gezien te worden. Zo heeft God het al gemaakt. Hij hoeft het mij niet te vertellen. Iemands presentie of voorkomen (ofwel gelaat) vraagt mij dat al. En anders roept het bloed vanuit de aarde omhoog als ik iemand anders verkeerd heb behandeld (Gen. 4). Zo betrokken is God op ons. God heeft lief omdat hij liefheeft en hij heeft lief wie hij liefheeft. Daar kan jij niks aan doen. Accepteren. Dat is wat je kan doen. En dan proberen hetzelfde te doen.

De ander vraagt mij zonder woorden al om respect, waardigheid en een kans. Een kans om gehoord en gezien te worden. Zo heeft God het al gemaakt.

Illustratie: Laatst werd ik geconfronteerd met een beslissing dat in een bepaalde visie op de kerk niet iedereen welkom is. Ja, je bent welkom maar je moet niet zo blijven. Dat begrijp ik als het om crimineel of destructief gedrag gaat, maar om wie we zijn, vind ik dat lastiger. Doorslaggevend voor mij was of ik tegen mijn eigen kind kan vertellen dat hij in de kerk niet kan zijn wie hij is. Ik kan het niet en ik doe het niet. Dat is in mijn ogen godslasterlijk en onchristelijk. Ik bedoel dat ik dit niet in lijn vind staan met wie ik denk wie God is en wat de kern van Jezus' leven is. Ik had die andere persoon kunnen zijn. En dan was ik dus ook niet echt welkom. Een verschrikkelijke gedachte. Dat voelt willekeurig. Daar heb je dus de grens van de Liefde (voor de mensen die denken dat het alleen zoetsappig is). Er is een eigen rechtvaardigheid in de Liefde, die niet van buiten komt maar van binnenuit. Dat is waar het zwaard scheidt: wie de ander betrekt, betrekt zichzelf. Wie niet insluit, sluit zichzelf uit (dat is de maat waarmee we meten).

4. Onderzoek alles, behoud het goede

Maak ook goed onderscheid tussen begrijpen en instemmen. Om iemand te begrijpen kun je van alles ondernemen, het zorgt er niet ineens voor dat je met alles eens bent. Je verandert niet zomaar. Een goede docent vertelde mij eens dat hij opgroeiend in China een vis at door het volledig in zijn mond te doen, alvorens hij de graten ervan afhaalde. Dat lijkt sterk op het adagium 'onderzoek alles, behoud het goede' (Thess. 5: 21). Wees niet bang dat wanneer je iemand probeert te begrijpen, dat je ineens een virus te pakken krijgt, waardoor jij nu ook hebt wat iemand anders heeft. Je zou maar een antikapitalistisch virus te pakken hebben! Vraag, bevraag, verplaats, bedenk, overdenk, onderscheid, neem mee wat goed is en werp weg wat je niet kunt accepteren. Maar het is alles, ja echt alles waard om iedereen en alles te leren begrijpen. Dat is denk ik ons levensdoel. Dat is waarom we leven.

Maar het is alles, ja echt alles waard om iedereen en alles te leren begrijpen. Dat is denk ik ons levensdoel. Dat is waarom we leven.

5. Accepteer je eigen vreemdheid Het laatste principe is 'accepteer je eigen vreemdheid'. Als jij je niet weet te verenigen met alle kanten van jezelf, het goede, het slechte en het lelijke, dan wordt het heel lastig om goedheid in anderen te zien. Het is zoals Julia Kristeva, een van oorsprong Bulgaarse linguïst en psychoanalytica, dat zo treffend zegt: de vreemdeling zit in jezelf. Met andere woorden, als je anderen als vreemde eenden ziet, dan is de kans groot dat je je laat beheersen door bepaalde ideeën waardoor je dat denkt. Ook al hebben we die rationele houvast nodig, het is slim om die te blijven onderzoeken. Je weet iets nooit helemaal en je hebt nooit iets helemaal. De waarheid is als zacht zand in je handen. Vanuit pinkster-evangelische hoek ben ik misschien nu een ongelovige, maar het leven is leven met het onzekere. Ik weet zeker dat ik nooit iets 100% zeker weet. Gelukkig is geloof een geschenk en niet eigenhandig te manipuleren.

De vraag is dus niet 'waarom is die ander zo vreemd?" maar 'waarom vind jij de ander vreemd?'

De vraag is dus niet 'waarom is die ander zo vreemd?" maar 'waarom vind jij de ander vreemd?' De Samaritaan helpt niet alleen mensen van zijn eigen volk, maar ook anderen, een vijand. Blijkbaar heeft hij die belemmeringen overwonnen. Net zoals etniciteit, afkomst en status iets zeggen, zeggen ze niet alles over je. Je bent meer dan de som der delen. Het is wanneer we onszelf vereenzelvigen met slechts enkele delen, dat het 'gevaarlijk' wordt. Dan moeten anderen ineens precies hetzelfde zeggen en doen om erbij te horen. Wie daarvan afwijkt, is de vreemdeling. Maar die vreemdeling, dat ben jij. Wees een beetje aardig voor jezelf en leg jezelf en anderen geen onnodige lasten op.

Slotwoorden In de geest van de goede Samaritaan kunnen wij dus de oproep van Jezus nog eens horen: voor wie ben jij een goede vriend? We kunnen altijd kijken wat iemand voor ons doet, maar we kunnen ook zelf de eerste stap nemen. We kunnen eerst maar erkennen dat we vijanden hebben om stil te staan bij hun situatie, te starten bij wat wij zelf willen en onderscheid te maken tussen begrijpen en instemmen. Ten slotte mogen we een beetje aardig voor onszelf zijn. Maar pas op! Je zou maar voorgoed veranderen.

Ik eindig met de woorden van Amy-Jill Levine, een professor Nieuwe Testament en Joodse Studies: De gelijkenis biedt ... een visie op het leven in plaats van op de dood. Ze doet denken aan 2 Kronieken 28, waarin wordt verteld hoe de profeet Oded de Samaritanen overtuigde om hun Joodse gevangenen te helpen. Ze benadrukt dat vijanden buren kunnen blijken te zijn, dat mededogen geen grenzen kent en dat het beoordelen van mensen op basis van hun religie of etniciteit ons in de steek zal laten. * Met deze blog wil ik absoluut niet bagatelliseren wat de grote psychische effecten zijn van een vijandschap die militante vormen aanneemt en de levens om je heen neemt. Hoe moet je die liefhebben? Wie kan de vicieuze cirkel van geweld en haat verbreken?

---

Persoonlijke reflectie Ik moet bekennen dat ik veel moet werken om de verschillen binnen de christelijke gemeenschap te begrijpen. Juist daar doet het me veel, wanneer ik stuit op opmerkingen die naar mijn idee te kort door de bocht zijn. De vijandschap kan trouwens net zo goed binnen de universele kerk plaatsvinden. We moeten als christenen dus ook leren om met elkaars verschillen te leven. Daarom is de oproep van 'heb je vijand lief' naast 'heb elkaar lief' zo interessant. Die twee typen oproepen van universele en onderlinge liefde staan in de kerkgeschiedenis naast elkaar, zoals het evangelie van Johannes zo goed verwoordt: 'Ik geef jullie een nieuw gebod: heb elkaar lief. Zoals ik jullie heb liefgehad, zo moeten jullie elkaar liefhebben' (Joh. 13: 34vv). Sterker nog, door deze liefde herkent de wereld ook iets van Gods liefde. In mijn ogen zijn dus de oproepen om vol te houden, de goede strijd te strijd, de wedloop te lopen tot het eind, meer gericht op om in die liefde te blijven, om te streven om volmaakt als de vader te worden. De smalle weg is niet de bijbel letterlijk nemen en aan simplistische uitleggen vast te houden tot zijn wederkomst, maar juist om je niet te laten verleiden mee te gaan in kortzichtigheid. De smalle weg is om ondanks de verleiding om te oordelen, te wijzen naar anderen en te haten in de liefde te blijven. 'De zachte krachten zullen winnen' zei dichter Henriette Roland Holst zo mooi. Ook al lijken nu de harde krachten van de beste debater, de hardste schreeuwer, de grootste legermacht te winnen, er komt een tijd dat de zachtmoedige spreker, de wijze binnenvetter, de ruimhartige pacifist de overhand hebben in Gods nieuwe wereld. Dat vereist meer strijdlust en moed dan je over te geven aan eenzijdige denkbeelden en simplistische wereldvisies. Dat is de brede weg, de makkelijke weg, want weten dat het nog steeds makkelijker is om te haten dan om lief te hebben. Voor de bijbellezers hieronder een grove chronologie van de twee geboden van je vijand en elkaar liefhebben (over de data wordt nog steeds academisch gestreden, maar het geeft een goede indruk). Opvallend is dat vooral de synoptische evangeliën de vijand benadrukken met Lukas-Handelingen als epitome van naastenliefde.

Datum (ca.)	Boek(en)	Nadruk
45-50	Jakobus	Heb elkaar lief (praktisch: zorg voor armen, geen partijdigheid)
48-49	Galaten	Heb elkaar lief, universele inclusie: “Er is geen Jood of Griek”
50-51	1-2 Thessalonicenzen	Heb elkaar lief (bemoediging en onderlinge liefde)
55-56	1-2 Korintiërs	Heb elkaar lief, maar ook oproep tot verzoening en liefde voor allen
57	Romeinen	Beide – Paulus zegt: “Zegen wie u vervolgen” (vijandenliefde)
55-60	Marcus	Heb je vijand lief (kortste evangelie, bevat Jezus’ oproep tot vijandenliefde)
60-70	Matteüs	Heb je vijand lief (Bergrede: expliciet “heb uw vijanden lief”)
60-70	Lukas	Heb je vijand lief (barmhartige Samaritaan, vijandenliefde en vergeving centraal)
62-70	Handelingen	Beide, maar vooral missionaire liefde (open naar heidenen)
60-62	Kolossenzen, Filemon, Efeziërs, Filippenzen	Heb elkaar lief (broederlijke liefde in de gemeente)
62-64	1 Timoteüs, Titus	Heb elkaar lief (richtlijnen voor gemeente-opbouw)
62-64	1 Petrus	Beide, oproep tot zachtmoedigheid tegenover vervolgers
64-67	2 Timoteüs	Heb elkaar lief (vasthouden aan geloof, trouw aan gemeente)
65-68	2 Petrus	Heb elkaar lief (broederliefde als deel van christelijke deugd)
65-70	Hebreeën	Heb elkaar lief (volharding, bemoediging onderling)
90-100	Johannes-evangelie	Heb elkaar lief (het nieuwe gebod: “heb elkaar lief zoals Ik jullie heb liefgehad”)
90-100	1-3 Johannes	Heb elkaar lief (zeer sterk, bijna exclusieve focus)
95-100	Openbaring	Gemeenteliefde en volharding tegenover vijanden

r liefhebben, paars = beide)? Dat zou de verschuiving door de tijd extra duidelijk maken.