De Geheime Woorden van Jezus

Keith Giles komt in zijn boek 'The Quantum Sayings of Jesus' (2024) op voor het Evangelie van Thomas. Een Evangelie dat het niet heeft gehaald in de canon van het Nieuwe Testament. Maar Giles komt met verrassende redenen waarom het wel onze aandacht verdient. Een duik in een Evangelie dat de meest intieme gesprekken zou bevatten tussen Jezus en zijn volgelingen.

Foto door VĂN THÀNH HOÀNG op Pexels

Het Evangelie van Thomas is een van de meest controversiële Evangeliën van alle christelijke geschriften. Tenminste, als je het überhaupt al als christelijk ziet. Het werd rond 340 CE begraven en in 1945 CE door twee boeren gevonden, samen met een hoop andere geschriften die als gnostisch worden geduid (Nag Hammadi). Het is een atypische Evangelie, omdat het niet zo mooi verhalend is zoals de canonieke Evangeliën. Het zijn gezegden of uitspraken (sayings) van Jezus. Vandaar dat het een 'Sayings Gospel' wordt genoemd.

Het Evangelie van Thomas is niet het enige 'Sayings Gospel'. Geleerden gaan ervan uit dat het Evangelie van Mattheus en van Lucas gebruikgemaakt hebben van een soortgelijke Evangelie, namelijk van Q (van het Duitse Quelle ofwel Bron). Het is een opsomming van allerlei uitspraken van Jezus, die deels herkenbaar zijn vanwege de canonieke Evangeliën en deels ook volledig vreemd zijn. En dan bedoel ik echt vreemd.

Een uitspraak die Giles aanhaalt in een podcast over zijn boek is vers 7 van de 114.

"Jezus zei: Gelukkig is de leeuw die door de mens wordt gegeten, en de leeuw wordt die mens. En vervloekt is de mens die door de leeuw wordt gegeten, en de leeuw zal die mens worden."

Dan denk je toch 'dit kan niet van Jezus zijn?' De lieve Jezus beweert toch niet dat het goed is dat we door leeuwen worden opgegeten? Dit klinkt niet als de Jezus die we in de bijbel hebben leren kennen. En toch zegt Giles dat deze uitspraken heel goed van hem kunnen zijn. Sprak Jezus niet vaker in metaforen en zei hij zelf niet dat hij op een andere manier praat met zijn volgelingen dan met de mensen?

Deze uitspraak is daarmee een van de velen die in intieme sferen zijn uitgesproken. Maar wat bedoelt Jezus dan hiermee? De uitleg ervan komt uit onverwachte hoek. Bij de ontdekking van dit Evangelie zat verrassend genoeg nog een perkament verborgen. Een tekst van Plato over de menselijke ziel. En wat wordt daar beschreven? Nou, onder andere een deel over de mens en de leeuw! Het is alsof de uitleg van deze vreemde woorden bewust bij het Evangelie is begraven! De betekenis? Het is goed als je als mens redelijk blijft en niet in woede blijft hangen (de leeuw) en je niet daardoor laat domineren (de leeuw eet de mens). Geweldig. Alleen, heeft Jezus zich dan laten beïnvloeden door de Griekse filosofie?

Giles bepleit hoe dan ook voor een herleving van een Evangelie dat aanvankelijk als gnostisch werd beschouwd. Het zou daarmee te zweverig zijn en niet in lijn met de orthodoxie. God is volgens gnostiek, die als eclectische stroming rond de eerste eeuw in het Nabije Oosten opkwam, alleen te kennen door enkele gelukkigen (elitair). Bovendien doet het lichaam ten opzichte van de geest er helemaal niet toe (dualisme). Al het aardse is inferieur, verderfelijk en waardeloos. De auteur laat nu een andere kant van het Thomasevangelie zien, namelijk dat in deze Jezus-uitspraken alles een is en dat geest en materie niet volledig te scheiden zijn (monisme). Vandaar zijn begrip 'quantum' in zijn titel, van het natuurkundig deelgebied kwantumfysica waar zulke thema's worden verkend.

Zijn interesse is helaas ook het achilleshiel van zijn onderzoek. Leest hij misschien het Thomasevangelie net te veel vanuit deze kwantum-invalshoek? Ook neigt hij nog steeds wel naar een gnostische karakteristiek, namelijk dat geest boven materie staat. Maar meer als een 'menselijke conditie' en een morele plicht: wij zijn allemaal een, dus moeten we lief zijn voor elkaar. Hij ziet het grote gebod van God en mens liefhebben hier in vervulling komen. Het is een stuk makkelijker om van je vijand te houden, als je je bedenkt dat hij een deel van jou is. Zo zegt hij dat in de podcast.

Helemaal mee eens zijn, kan ik niet. Want als ik pas van een ander kan houden als ik die ander ben, houd ik dan eigenlijk niet alleen van mezelf? Ik denk dat ik mezelf in de ander kan herkennen en dat ik de ander de ruimte kan geven die ik ook wil hebben. Maar ik zal juist de vreemdheid van de ander in mezelf moeten gaan zoeken (Kristeva). Dat vereist dus echt wel een verruiming van mijn hart en geest. En dus ook een bepaalde geestelijke discipline.

Hoe dan ook, Giles opent wel de weg om anders naar het Evangelie te kijken. En daarmee ook naar Jezus. Want als deze uitspraken historisch terug te leiden zijn naar de godsmens uit Nazareth, dan hebben we nog wat werk te doen in de historische zoektocht naar Jezus. Hij is hier meer een 'mystagoog' die ons wil meenemen naar de mysterie van het leven. Het koninkrijk is iets van het hier en nu, dat in ons vorm krijgt. Zelfkennis is daarin belangrijk. Het blijft verrassend dat zelfs apostel Paulus in de eerste brief aan de Korintiërs nagenoeg hetzelfde zegt als het Thomasevangelie (vers 17):

1 Korinthe 2:9-10 HSV

[9] Maar het is zoals geschreven staat: Wat geen oog heeft gezien en geen oor heeft gehoord en in geen mensenhart is opgekomen, dat is wat God bereid heeft voor hen die Hem liefhebben. [10] Aan ons echter heeft God het geopenbaard door Zijn Geest. De Geest immers onderzoekt alle dingen, zelfs de diepten van God.

Als Paulus dit rond 54 CE uit dit Evangelie geciteerd zou hebben, dan zou dus dit voor hem in elk geval gezag hebben gehad. 'Het is zoals geschreven staat' is een bekende formule voor het citeren van de Schrift. Tegelijk is het heel goed mogelijk dat dit teruggaat naar een andere bron. Maar goed, het laatste is er nog niet over gezegd. Het blijft spannend in de quest naar Jezus.